Scheiden en overlijden

Mijn klant heeft mij verteld dat hij gaat scheiden. Ik wil hem graag uitleggen dat zijn testament mogelijk aangepast moet worden, maar wat zijn de aandachtspunten?

Overlijden van een van beiden tijdens of na de scheiding

Het huwelijk eindigt bij echtscheiding pas op het moment dat de echtscheidingsbeschikking is ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand. Het traject van de echtscheiding gaat daaraan vooraf en kan, afhankelijk of partijen in staat zijn samen de benodigde afspraken te maken, een lange periode beslaan. Wat als een van de echtgenoten tijdens deze tijdspanne overlijdt? Een onderwerp dat vaak wordt vergeten, omdat er bij een scheiding al zoveel moet worden geregeld. De gevolgen van een overlijden zijn echter vanuit zowel emotioneel als vermogensrechtelijk oogpunt groot. Bij een scheidingstraject is het belangrijk hieraan aandacht te besteden.

Overlijden tijdens het echtscheidingstraject

Geen testament
Op grond van de wet zijn de niet van tafel en bed gescheiden echtgenoot tezamen met de kinderen, ieder voor een gelijk gedeelte, erfgenamen. Terug naar onze casus. Stel dat Hans overlijdt nadat het verzoek tot echtscheiding is ingediend maar voordat de echtscheidingsbeschikking is ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand. Hans had geen testament. De erfgenamen van Hans zijn Vera en de kinderen, ieder voor een/derde gedeelte. Zou dit de wens van Hans zijn geweest?! Bij ongehuwde samenwoners speelt deze vraag niet als er geen testament is: dan erft de (ex-) partner niet op grond van de wet.

Fiscaal
Als Vera in het hiervoor beschreven voorbeeld van Hans erft, dan komt Vera in aanmerking voor de grote echtgenotenvrijstelling (in 2019 € 650.913) en het gunstige 10%-20% tarief in de Successiewet. Zolang het huwelijk tussen Hans en Vera namelijk nog niet officieel is geëindigd (inschrijving van de beschikking in de registers van de burgerlijke stand), kwalificeert Vera bij een overlijden van Hans nog als partner in de zin van de Successiewet en erft Vera dus op een fiscaalvriendelijke wijze.

Wel een testament
Als Hans wel een testament had, dan is het aannemelijk dat hierin een clausule is opgenomen dat Vera alleen erft als er ten tijde van het overlijden geen verzoek tot echtscheiding is ingediend. Vera is in dat geval onterfd en de kinderen Fien en Oscar zijn de enige erfgenamen in de nalatenschap van Hans. Let op: lang niet alle testamenten zijn voorzien van een dergelijke ‘echtscheidingsclausule’. Niet alleen bij een gehuwde situatie zoals bij Hans en Vera is het van belang het bestaande testament te controleren, dit geldt evenzo bij ongehuwde samenwoners die elkaar in het testament hebben benoemd. In beide situaties geldt dat bij een scheiding de inhoud van het testament beoordeeld moet worden en gecontroleerd of deze nog aansluit bij de wensen. Bij ongehuwde samenwoners wordt het fiscaal partnerschap voor de Successiewet verbroken op het moment dat de samenwoners ten tijde van het overlijden niet meer volgens de registers op één woonadres staan ingeschreven en/of de notariële samenlevingsovereenkomst is opgezegd.

Wettelijke rechten
Indien een echtgenoot is onterfd, maar de echtscheiding nog geen feit is, dan kan deze echtgenoot wel een beroep doen op de zogenoemde wettelijke rechten. Deze rechten houden in dat in weerwil van het testament een echtgenoot altijd rechten behoudt ten aanzien van bepaalde goederen van de nalatenschap. De voor het onderhavige onderwerp belangrijkste wettelijke rechten zijn: het voortgezet woongenot van de woning en inboedel, welk recht in duur beperkt kan worden. Dit recht geldt (gemaximeerd tot een half jaar) overigens ook voor degenen die met de overledene een gemeenschappelijke huishouding voerden, denk aan ongehuwde samenwoners. Indien een echtgenoot andere rechten wenst over de goederen van de nalatenschap zoals een bankrekening of effectenportefeuille, kan binnen één jaar na het overlijden een verzoek worden ingediend bij de kantonrechter. Is de procedure tot echtscheiding of scheiding van tafel en bed meer dan een jaar voor het overlijden ingediend, dan vervallen deze wettelijke rechten (tenzij de lange duur van de procedure niet aan de echtgenoot kan worden aangerekend).

Overlijden na de echtscheiding

In de wet is bepaald dat als een testament is opgemaakt kort voorafgaande of tijdens het bestaan van het huwelijk, en dit huwelijk op het moment van het overlijden inmiddels is geëindigd (of indien er sprake is van scheiding van tafel en bed), de testamentaire beschikkingen ten behoeve van die ex-echtgenoot die ten tijde van het maken van het testament gehuwd was met de erflater, komen te vervallen. Dit is alleen anders indien uit het testament expliciet blijkt dat het juist de bedoeling van de erflater was dat de ex-partner ook in de gescheiden situatie erft. [1] Om discussies en procedures na overlijden te voorkomen is het dus, óók op het moment dat de echtscheiding reeds een feit is, van groot belang kritisch naar het testament te kijken. Ook als er geen testament is, is het verstandig na te denken over de erfrechtelijke gevolgen van een overlijden. Weliswaar erft de ex-partner niet meer op grond van de wet, maar deze kan, indien er kinderen zijn, nog wel een rol spelen.

Voogdij

Indien een kind nog minderjarig is, houdt de andere ouder het gezag over het kind indien hij dat voor het overlijden ook had. Er hoeft dan niet te worden voorzien in een voogd. Indien hij dat gezag niet had, kan de langstlevende ouder een verzoek bij de rechtbank indienen tot het toekennen van het gezag. De rechter zal een dergelijk verzoek toetsen aan het belang van het kind en het verzoek op basis hiervan al dan niet toekennen.

Als gescheiden ouder is het verstandig na te denken over de situatie dat beide gezaghebbende ouders zijn overleden. Wie moet dan de verzorging en opvoeding van het kind op zich nemen? Dit kan worden vastgelegd in een testament of in het gezagsregister [2].

Testamentair bewind en uitsluiten ouderlijk vruchtgenot

De langstlevende ouder met gezag voert van rechtswege het bewind over het vermogen van het minderjarige kind. Door in het testament (van de eerst stervende ouder) een bewindvoerder te benoemen (bijvoorbeeld een familielid) wordt dat bewind van de langstlevende ouder doorkruist. Deze bewindvoerder voert dan namens de minderjarige het beheer over het geërfde vermogen. Overigens kan een ouder bepalen dat het bewind ook na het bereiken van de minderjarige leeftijd voortduurt, bijvoorbeeld tot het kind 25 jaar is.

Ook dient de gescheiden ouder zich bewust te zijn van het zogenaamde ouderlijk vruchtgenot. Een ouder met gezag heeft namelijk recht op de vruchten van het vermogen (denk bijvoorbeeld aan rente of dividend) van het minderjarige kind. Dit recht kan bij testament worden uitgesloten: de langstlevende ouder (de ex) heeft dan niet meer het recht op de vruchten van het geërfde vermogen, dit komt uitsluitend toe aan het minderjarige kind.

Tweetrapsbepaling
Nadat een kind van een overleden ouder heeft geërfd, kan deze erfenis – na een overlijden van het kind zelf – alsnog aan de andere ouder toekomen. Bij gescheiden ouderparen wordt dit over het algemeen als niet wenselijk ervaren. Deze vererving kan door de ouders worden tegengegaan door in het testament een tweetrapsbepaling op te nemen. Op grond van een dergelijke bepaling wordt voorkomen dat het geërfde vermogen tot de nalatenschap van het kind behoort. Door het verbinden van een ontbindende en opschortende voorwaarde aan deze verkrijging, komt het geërfde vermogen kortgezegd toe aan een aangewezen verwachter, bijvoorbeeld een ander kind. Een tweetrapsbepaling kent vele civiele, fiscale en praktische ‘haken en ogen’. Een goede voorlichting op dit punt is essentieel.

Advies

Het nadenken over de gevolgen van een overlijden zal bij een echtscheidingstraject lang niet bij iedereen prioriteit hebben. Toch is het goed dit aspect op tijd bespreekbaar te maken en de benodigde documenten te checken. Denk dan niet alleen aan het testament, maar vergeet ook (oude) polissen van levensverzekering niet: klopt de begunstiging nog?